कार्यक्षम रेन वॉटर हार्वेस्टिंग सिस्टीमची पावले

मानवी लोकसंख्येला मोठ्या प्रमाणात पाणीटंचाईला सामोरे जावे लागत असल्याने आणि २०५० पर्यंत जगातील निम्म्याहून अधिक लोकसंख्या पाणीटंचाईग्रस्त भागात राहणार असल्याचे अहवाल (वॉटर एड) सांगत असताना, मानव जातीला शुद्ध पाणी मिळण्यास मदत करणाऱ्या यंत्रणेची नितांत गरज आहे. या समस्येवर उपाय म्हणजे रेन वॉटर हार्वेस्टिंग. ताजे पाणी मिळविण्याचा हा सर्वात शाश्वत मार्ग आहे आणि कार्य करण्यासाठी कोणत्याही ऊर्जेची आवश्यकता नाही. यामुळे कोणत्याही नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा ऱ्हास होत नाही, उलट नैसर्गिक अधिवासाचे जतन व संरक्षण होण्यास मदत होते. रेन वॉटर हार्वेस्टिंगच्या पायऱ्या समजून घेणे आणि रेन वॉटर हार्वेस्टिंगची गरज कशी आहे हे समजून घेणे हे सर्व हे वाचन आहे.

रेन वॉटर हार्वेस्टिंग म्हणजे काय?

सूर्याच्या उष्णतेमुळे समुद्रातील क्षारयुक्त पाण्याचे बाष्पीभवन होऊन ढग तयार होतात आणि गोड्या पाण्याप्रमाणे पावसाच्या रूपात पडतात. या पावसाच्या पाण्याचा बराचसा भाग समुद्र आणि नाल्यांमध्ये वाहून जातो. जर आपण याचा प्रभावीपणे वापर करण्यास सक्षम झालो तर तो एक महत्त्वपूर्ण स्त्रोत असू शकतो जो विविध अनुप्रयोगांसाठी वापरला जाऊ शकतो. तर, थोडक्यात, रेन वॉटर हार्वेस्टिंग म्हणजे पावसाचे पाणी वाहून जाऊ देण्याऐवजी पुनर्वापरासाठी साठवण्याची प्रक्रिया. मात्र, त्याआधी रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे टप्पे समजून घेणे गरजेचे आहे.
 

रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे प्रकार :    

रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे प्रकार आपल्याला प्रणाली अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास मदत करतील. त्यांच्याबद्दल जाणून घेणे चांगले आहे जेणेकरून आपल्याला माहित असेल की आपल्यासाठी कोणते चांगले कार्य करते आणि त्यानुसार रेन वॉटर हार्वेस्टिंगच्या चरणांबद्दल जाणून घ्या.

रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे टप्पे जाणून घेण्यापूर्वी रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे फायदे समजून घेऊया.

रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे फायदे :

1.  भूगर्भातील पाण्याच्या पर्याप्ततेला चालना : लोकसंख्या वाढीबरोबर भूजलावरील अवलंबित्व वाढत आहे. अनेक रहिवासी वसाहती आणि उद्योग आपल्या दैनंदिन गरजा पूर्ण करण्यासाठी भूजल उपसा करीत आहेत. यामुळे भूगर्भातील पाण्याची पातळी खालावली असून काही भागात पाण्याची प्रचंड टंचाई आहे. रेन वॉटर हार्वेस्टिंगमुळे भूजल पातळी कमी होण्याऐवजी आणखी टिकून राहते.

    

2. दुष्काळाचा प्रभाव कमी करणे : अनेक देश, विशेषत: कोरडवाहू वातावरण असलेले देश स्वच्छ पाण्याचा स्वस्त आणि विश्वासार्ह स्त्रोत म्हणून रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचा वापर करतात. जेव्हा दुष्काळ पडतो, तेव्हा मागील महिन्यांत साठवलेल्या पावसाच्या पाण्याचा वापर केला जाऊ शकतो. वाळवंटात पावसाचे पाणी डोंगर व उतार वाहण्यापासून रोखण्यासाठी व सिंचन वाढविण्यासाठी मातीचे ढिगारे बांधले जातात. कमी पावसाच्या काळातही पिकांच्या वाढीसाठी पुरेसे पाणी साठवले जाते.

    

3. भूजल पातळी सुधारते ज्यामुळे पाणी उचलण्यासाठी ऊर्जेची बचत होते : रेन वॉटर हार्वेस्टिंग सिस्टीम पाणी पातळी आणि त्याची गुणवत्ता वाढविण्यासाठी वाहून जाणारे पृष्ठभागाचे पाणी भूगर्भात पुनर्भरण करते. यामुळे कमी पाऊस असतानाही शाश्वत भूजल पातळी निर्माण झाली आहे.

    

4. जमिनीखाली पाणी साठवणे पर्यावरणासाठी चांगले आहे: पावसाचे पाणी भूमिगत साठवल्याने बाष्पीभवन नष्ट होते आणि दीर्घकालीन साठवण होते, यामुळे भूजल पुरवठा देखील भरून निघू शकतो, समुद्राचे पाणी घुसण्यापासून रोखू शकते आणि त्यांच्या अस्तित्वासाठी भूजलावर अवलंबून असलेल्या परिसंस्थांचे संरक्षण करू शकते.

    

5. हे किफायतशीर आहे: रेन वॉटर हार्वेस्टिंग हा इतर पाण्याच्या पुनर्वापर पद्धतींचा किफायतशीर पर्याय आहे आणि ती दीर्घकालीन गुंतवणूक असल्याने खिशावर सोपी आहे. शिवाय विविध माध्यमातून घरपोच पाणी पोहोचवण्याची गरजही दूर होते.

    

6. हे पाणी वाचविण्यास मदत करते: पाणी संचयनाची कल्पना आपल्याला पाणी वाचविण्यास आणि त्याचा प्रभावीपणे वापर करण्यास अनुमती देते. जलसंधारणाचा हा सर्वात प्रभावी मार्ग आहे. मात्र, रेन वॉटर हार्वेस्टिंग यंत्रणेकडे अधिक लक्ष द्या. काँक्रीटची ताकद चाचणी, काँक्रीटचे शुद्धीकरण आणि काँक्रीटची काळजीपूर्वक वाहतूक व ठेवणे आवश्यक आहे.

रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे टप्पे :

रेन वॉटर हार्वेस्टिंगचे टप्पे लांबलचक वाटत असले तरी योग्य प्रकारे अंमलबजावणी केल्यास ही यंत्रणा आयुष्यभर टिकेल.

• १. आपले पाणलोट क्षेत्र निश्चित करून ते क्षेत्र स्वच्छ करा :

  ज्या पृष्ठभागावर थेट पाऊस पडतो त्याला आपले पाणलोट क्षेत्र असे म्हणतात. हे आपले टेरेस, अंगण किंवा पक्की किंवा कच्ची जमीन असू शकते. त्यामुळे पाणलोट क्षेत्र म्हणजे काढणी व्यवस्थेला पाणी पुरवणारे क्षेत्र. आपल्या आवारातील कोणता परिसर या हेतूसाठी सर्वात योग्य आहे हे ठरविणे आणि या टप्प्यावर प्रदूषण होऊ नये म्हणून हा भाग स्वच्छ करणे महत्वाचे आहे.
  

• २. लेआउट निश्चित करा:

  टाकी आणि पाईपलाईनची मांडणी आणि स्थान अशा प्रकारे निश्चित केले जाते जेणेकरून संग्रह पृष्ठभागांचा जास्तीत जास्त वापर होईल. अनेक पर्याय आहेत पण प्रमुख म्हणजे स्प्रेड-आऊट टँक पर्याय आणि क्लस्टर टँक पर्याय.

• 3. स्टोरेज सेट अप करा :

1. इमारतीच्या छतावरून गोळा होणारे पावसाचे पाणी साठवण टाकीत वळवले जाते. पाण्याची गरज, पर्जन्यमान आणि पाणलोट उपलब्धतेनुसार साठवण टाकीची रचना करावी लागते. प्रत्येक ड्रेन पाईप आणि संकलन प्रणालीमध्ये हे समाविष्ट असणे आवश्यक आहे:

• तोंडावर जाळीफिल्टर आणि प्रथम फ्लश (ज्याला रूफ वॉशर देखील म्हणतात) उपकरण जे पाण्याचा पहिला प्रवाह टाकीपासून दूर वळवेल.

   

• साठवण टाकीला जोडण्यापूर्वी फिल्टरेशन सिस्टीम.

   

• वादळी पाण्याचा प्रवाह रोखण्यासाठी हवेतील अंतर.

   

• प्रत्येक टाकीत जादा पाणी ओव्हरफ्लो यंत्रणा असावी.

   

• अतिरिक्त पाणी पुनर्भरण यंत्रणेकडे वळवता येईल.

   

  ४. पाईप व टाकी बसविणे :

   

  पाईप बसविणे :

   

• पाइप टाकण्यासाठी अधिकाऱ्यांकडून आवश्यक परवानग्या (आवश्यक असल्यास) घ्या.

   

• जमिनीखाली टाकल्यास खड्डे खोदावेत.

   

• स्वच्छतेसाठी सहज पोहोचता येत नाही अशा ठिकाणी गाळ जमा होऊ नये म्हणून एकच पडझड म्हणून पाईप ठेवणे श्रेयस्कर आहे.

   

• पाईप खंदकात किंवा अन्यथा ठेवा आणि कनेक्टर वापरुन कनेक्ट करा.

   

टाकी बसविण्यासाठी :

• मालमत्तेसाठी योग्य अशी टाकी स्टँड तयार करा.

   

• टाक्या स्टँडवर ठेवा आणि रिकाम्या असताना त्या उडणार नाहीत याची काळजी घ्या.

   

• त्यांना जोडून घ्या जेणेकरून ते एका खंडाप्रमाणे वागू शकतील. देखभालीसाठी प्रत्येक टाकीसाठी व्हॉल्व्ह लावण्याची शिफारस करा.

   

• आपल्या पावसाच्या पाण्याच्या टाकीतून सर्वात दूषित पावसाचे पाणी बाहेर ठेवण्यासाठी प्रथम फ्लश डायव्हर्टर स्थापित करा.

   

• एक प्रकारची ओव्हरफ्लो व्यवस्था जोडा. जर टाक्या संपमध्ये असतील तर त्यासाठी ओव्हरफ्लो व्यवस्था आणि भरपूर ड्रेनेजची आवश्यकता असेल. जेव्हा ओव्हरफ्लो कमी आकाराचा असेल तेव्हा पंपांना पूर येईल.

   

• पीव्हीसी कलेक्टर पाईप आणि टाक्या यांच्यात अंतिम कनेक्शन करा.

   

• आपल्या पाण्याची पातळी आणि वापरावर नियमितपणे लक्ष ठेवण्यासाठी टँक गेज स्थापित करा.