दगडी बांधकामाचे विविध प्रकार समजून घेणे

दगडी बांधकाम म्हणजे काय?

 दगडी बांधकाम म्हणजे मोर्टारने बांधलेले दगड वापरून संरचना बांधण्याच्या कलेला संदर्भित करते. हे वास्तुशिल्प तंत्र शतकानुशतके वापरले गेले आहे, परिणामी मजबूत इमारती आणि स्मारके काळाच्या कसोटीवर अजूनही टिकून आहेत. दगडी बांधकाम विविध स्वरूपात येते, प्रत्येकाची स्वतःची विशिष्ट वैशिष्ट्ये आणि उपयोग आहेत.

दगडी बांधकामाचे विविध प्रकार

वापरल्या जाणाऱ्या दगडांची मांडणी, साइज आणि आकार यावर अवलंबून, दगडी बांधकामाचे अनेक प्रकार आहेत, ज्यात रबल बांधकाम, ॲश्लर बांधकाम आणि चौरस दगडी बांधकाम यांचा समावेश आहे.

1. रबल स्टोन बांधकाम 

 रबल बांधकाम हा दगडी बांधकामाचा सर्वात सोपा प्रकार आहे. येथे, दगड जसे निसर्गात आढळतात तसेच ते वापरले जातात आणि त्यांचा वापर करण्यापूर्वी त्याला कोणताही आकार दिला जात नाही किंवा त्याला कोणत्याही प्रकारे परिष्कृत केले जात नाही. या बांधकामामधील जॉईन्ट अनियमित किंवा असमान आकाराच्या दगडांच्या वापरामुळे रुंद होतात. दगडी बांधकामामध्ये हा सर्वात किफायतशीर पर्याय आहे कारण त्यात परिष्कृत न केलेले दगड वापरले जातात.

a) अन्कोर्स्ड रँडम रबल

 अनकोर्स्ड रँडम रबल मेसनरी हा शब्द अत्यंत भिन्न आकार आणि भूमिती असलेल्या दगडांच्या वापराचे वर्णन करतो. हे दगड आकारात भिन्न असल्याने, विस्तृत पृष्ठभागावर समान दाब वितरण सुनिश्चित करण्यासाठी काळजीपूर्वक हे दगड ठेवले पाहिजेत.  रचना मजबूत करण्यासाठी काही मोठ्या दगडांचा वापर ठराविक ठिकाणी केला जातो. रँडम रबलच्या वापरामुळे प्रत्येकाची रचना या पद्धतीने वेगळी दिसते.

b) कोर्स्ड रबल मेसनरी (बांधकाम) 

 ही एक प्रकारची बांधकाम पद्धत आहे ज्यामध्ये थर किंवा 'कोर्सेस' मध्ये दगडांचा वापर केला जातो. दगड खडबडीत आहेत, पूर्णपणे आकाराचे नाहीत, परंतु ते अशा प्रकारे ठेवले आहेत की प्रत्येक थर सरळ आणि सपाट आहे. या प्रकारचे बांधकाम मुख्यत्वे अशा संरचना तयार करण्यासाठी वापरली जाते ज्यांना मजबूत पाया आवश्यक असतो.

c) पॉलीगॉनल रबल मेसनरी (बांधकाम)

 नावाप्रमाणेच, येथे वापरलेले दगड चौरस किंवा आयताकृती नसून त्यांच्या पॉलीगोनप्रमाणे अनेक बाजू असतात. त्यांचे आकार आणि आकार वेगवेगळे असले तरी, कट-इन अनेक-बाजूचे आकृतिबंध इमारतीवर विविध नमुने देतात जे तिचे सौंदर्यात्मक आकर्षण वाढवतात.

d) फ्लिंट रबल मेसनरी (बांधकाम)

 या पद्धतीत फ्लिंट नावाचा खडक वापरला जातो जो अत्यंत कठीण आणि टिकाऊ प्रकारचा दगड आहे. हा दगड त्याच्या मजबुतीसाठी ओळखला जातो आणि टिकाऊ संरचना तयार करण्यासाठी उपयुक्त आहे. ज्या भागात फ्लिंट मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध आहे अशा ठिकाणी फ्लिंट रबल मेसनरी सामान्यतः वापरली जाते.

2. ॲश्लर मेसनरी

 ॲश्लर बांधकामामध्ये स्वच्छ आणि अचूकपणे कापलेले दगड वापरले जातात. हे एक पॉलिश आणि भव्य फिनिश देते जे अतिशय प्रभावी दिसते. परंतु, दगड कापण्यासाठी आणि तयार करण्यासाठी मजुरांची आवश्यकता असल्याने, हा प्रकार रबल बांधकामापेक्षा जास्त महाग आहे. काही श्रेण्या पुढीलप्रमाणे आहेत:

a) ॲश्लर फाइन मेसनरी

 हा एक अतिशय अचूक प्रकारचा दगडी बांधकाम आहे जिथे प्रत्येक दगडाचा चेहरा अगदी सम आणि एकसमान कोरलेला असतो, परिणामी ती गुळगुळीत आणि व्यवस्थित असते.  या प्रकारच्या दगडी बांधकामातील मोर्टार रेषा अत्यंत पातळ आणि क्वचितच लक्षात येण्याजोग्या असतात, ज्यामुळे दगडी बांधकाम जवळजवळ अखंड दिसते. सामान्यतः, हे संरचनांना अधिक परिष्कृत आणि पॉलिश लुक देते.

b) ॲश्लर रफ बांधकाम

 बारीक बांधकामाच्या विपरीत, ॲश्लर रफ बांधकाम दगडाच्या बाजूवरील काही नैसर्गिक पोत आणि सूक्ष्मता आणि सोबतच , चौरस किंवा आयताकृती आकाराची अचूकता टिकवून ठेवते. यात चौरस कोपरे आणि खडबडीत, सेंद्रिय अपील यांचे अनोखे मिश्रण आहे, जे अधिक गावासारखे पण व्यवस्थित स्वरूप प्रदान करते.

c) रॉक आणि क्वारी फेस्ड

 हे बांधकामाचे तंत्र ॲश्लर बांधकामाचा उपप्रकार आहे. दगडांच्या कडा सुबकपणे कापलेल्या असतात आणि त्यांच्या बाजू नैसर्गिक अवस्थेत राहतात कारण ते खाणीतून येतात, म्हणून त्यांना 'रॉक-फेस्ड' किंवा 'क्वॅरी-फेस्ड' असे नाव पडले. या प्रक्रियेमुळे दगडांची मूळ नैसर्गिक पोत जपली जाते, सोबतच तंतोतंत कापलेल्या कडांसोबत आकर्षक कॉन्ट्रास्ट तयार करते.

d) कोर्स मेसनरी मधील ॲश्लर ब्लॉक

 कोर्स मेसनरी मधील ॲश्लर ब्लॉक  हे ॲश्लर आणि रबल बांधकाम या दोन्ही तत्त्वांचे मिश्रण असते. भिंतीचा पुढचा भाग खडबडीत असतो किंवा हातोडयाने दगडी पृष्ठभागावर नमुना बनवल्या जातो, तर मागील भिंत रबल बांधकामाचा वापर करून तयार केली जाते. हे एक वेधक व्हिज्युअल कॉन्ट्रास्ट निर्माण करतो., कारण रबल-दगडाच्या मागील भागाची अनियमितता प्रमुख, सुव्यवस्थित पुढच्या भागाद्वारे काउंटरबॅलन्स / संतुलित केली जाते.

e) ॲश्लर चेम्फर्ड बांधकाम 

 दगडी बांधकामाची ही शैली ॲश्लर बांधकामाच्या सामान्य तत्त्वांचा अवलंब करते, ज्यात दगडांचे तुकडे/ब्लॉक्स अचूक आकारात कापले जातात. तथापि, या प्रकारच्या दगडी बांधकामामध्ये कडा तीक्ष्ण आणि सरळ न ठेवता ते बेव्हल केलेल्या (थोड्या वाकलेल्या)  किंवा चेंफर्ड (तिरप्या) केल्या जातात. याचा अर्थ असा आहे की कडा एका कोनात कापल्या जातात, एक उतार असलेला प्रभाव तयार करतात. हे केवळ संरचनेचे दृश्य आकर्षण वाढवत नाही तर वास्तुशास्त्रीय लवचिकता देखील वाढवते, कारण कालांतराने बाह्य घटकांमुळे कडांना नुकसान होण्याची शक्यता कमी असते.

3. चौकोनी रबल बांधकाम 

 चौकोनी दगडी बांधकामामध्ये सर्व कोपरे चौरस आणि सपाट आहेत याची खात्री करण्यासाठी दगडांवर काम करणे समाविष्ट आहे. हे एक अतिशय अचूक आणि नीटनेटके स्वरूप देते. त्याचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:

a) अनकोर्स्ड चौरस रबल बांधकाम 

 या प्रकारच्या दगडी बांधकामामध्ये कोणत्याही विशिष्ट पॅटर्न किंवा रचनेशिवाय वेगवेगळ्या आकाराचे न कापलेले किंवा थोडे कापलेले दगड वापरले जातात. दगड एकमेकांच्या जवळ ठेवलेले असतात, परिणामी एक असमान, यादृच्छिक स्वरूप येते. दगडांमधील अंतर लहान दगडांनी किंवा मोर्टारने भरलेले आहे. या प्रकारचे विटांचे बांधकाम दिसण्यात कमी अचूक आणि कमी सुसंगत असते, परंतु ते सहसा अधिक किफायतशीर असते कारण त्यासाठी कमी श्रम लागतात.

b) कोर्स्ड रबल मेसनरी (बांधकाम) 

 त्याच्या अनकोर्स्ड (गुळगुळीत) भागाच्या विपरीत, कोर्स्ड रबल बांधकाम दगडांना वेगळ्या आडव्या स्तरांमध्ये किंवा भागांमध्ये व्यवस्थित करते. जरी वापरलेले दगड अद्याप खडबडीत आणि अनियमित असतील, तरीही ते अशा प्रकारे व्यवस्थित केले जातात की संपूर्ण संरचनेत एकसारख्या आडव्या रेषा तयार होतात. हे तंत्र वास्तुशास्त्रीय नीटनेटकेपणा आणि गावठी  आकर्षण यांच्यातील समतोल साधते आणि जेव्हा अंतिम उत्पादनाच्या सौंदर्याचा देखावा अधिक महत्त्वाचा असतो तेव्हा ते वारंवार वापरले जाते.